De Joodse begraafplaats in Altona

Bijna 7.000 graven vinden eeuwige rust aan de drukke Königsstraße. Het lijkt onmogelijk, als je de auto’s voorbij ziet zoeven. Toch is de Joodse begraafplaats van Altona verrassend stil.

Met zijn 1,9 hectare is het Jüdischer Friedhof een van de grootste bewaard gebleven Joodse begraafplaatsen ter wereld, midden in Altona.

Zeker in het herfstlicht is deze stille plek, vol bijzondere grafstenen en verhalen, een bezoek waard.

Maar voor we hun laatste rustplaats opzoeken, duiken we eerst even de geschiedenis van de Joden in Altona in.

De Joodse gemeenschap van Altona

Vanaf de 16e eeuw

Van oudsher stond Altona – in tegenstelling tot Hamburg – mensen van ‘andere geloven’ toe hun geloof in de stad uit te oefenen. Dit was eerder uit economische overwegingen dan uit vooruitstrevendheid (de stad verlangde Schutzgeld, een soort beschermingsbelasting), maar immerhin. Vele geloofsvluchtelingen trokken daarom naar Altona om zich daar te vestigen.

De eerste joden kwamen in de 16e eeuw in Altona aan, vooral vanuit Portugal. Thuis waren ze gedwongen geweest zich tot het katholicisme te bekeren, in Altona konden ze weer joods zijn. Los van het Schutzgeld dat de stad kon innen was men ook blij met de goede handelscontacten die de joden meebrachten.

Voor de oorlog had Altona-Altstadt zowel een Asjkenazische (Hochdeutsche/Midden- en Oost-Europese)  synagoge als een Sefardische (Portugees-Israëlitische) synagoge, daarnaast een joodse school, een Kindergarten, een mikve (ritueel bad), een bejaardentehuis, een ziekenhuis, een weeshuis en twee begraafplaatsen. Het Jüdischer Friedhof bestond namelijk vroeger uit twee aparte begraafplaatsen (Asjkenazisch en Sefardisch), naast elkaar, gescheiden door een muur.

Links: Asjkenazische synagoge in de Breitenstraße; rechts: Sefardische synagoge in de Bäckerstraße (Federzeichnung L. Schwarz 1916) © Institut für die Geschichte der deutschen Juden (Archiv und Bibliothek)

In de oorlogsjaren

De Sefardische synagoge overleefde de Kristallnacht. In de dagen erna kwam wel bezoek van door de nazi’s gestuurde ‘bouwvakkers’ die het gebouw van binnen volledig aan gort sloegen. De rekening hiervan werd aan de joodse gemeente gepresenteerd.

Tijdens de bombardementen van juli 1943 sneuvelden grote delen van Altona door de ligging aan de haven. Veel van wat nog enigszins overeind stond werd in de jaren na de oorlog alsnog gesloopt. Soms uit veiligheidsoverwegingen, soms omdat de stad vond dat de oude huizen stadsvernieuwing in de weg stonden.

Van de joodse bewoners die het niet gelukt was om vóór het Auswanderungsverbot van 1941 te emigreren belandden de meeste in vernietigingskampen.

Geschiedenis van de Joodse begraafplaats Altona

Portugese Joden kochten in 1611 een stuk land om hun doden te kunnen begraven. Vijf jaar later kochten Asjkenazische Joden het stuk grond naast de Sefardische begraafplaats en richtten een eigen begraafplaats in. Tegenwoordig is het Jüdischer Friedhof één begraafplaats.

De begraafplaats werd in 1869 gesloten omdat het gebied in die tijd nog regelmatig overstroomde en elders in Altona en Hamburg waren voldoende andere Joodse begraafplaatsen waren ontstaan. Enkele jaren na de sluiting werd met bijzondere toestemming van de regering nog de rabbijn Jacob Ettlinger hier begraven.

Ook deze plek raakte in de oorlog beschadigd, maar was opmerkelijk genoeg ook een plaats waar mensen in de zomer van 1943 schuilden voor de bommenregen. Terwijl aan de andere kant van de Königsstraße alles in brand stond, verstopten Altonaers zich tussen de graven en bomen.

De nazi’s hebben in het midden van het Friedhof een deel van de stenen gesloopt omdat ze een voetbalveld wilden hebben, maar lieten de graven verder grotendeels met rust.

Het is een begraafplaats voor de eeuwigheid, de stenen mogen daarom niet verplaatst of weggehaald worden. Als de Messias terugkomt, zal hij de doden bij hun naam roepen en opnieuw tot leven wekken.

De joodse begraafplaats nu

Zo weinig opvallend als het Jüdischer Friedhof van buiten is, zo weinig krijg je ook mee van de buitenwereld als je langs de graven slentert. Het zijn vooral de vogels die je hoort zingen en de eekhoorntjes die je aandacht trekken. Ze rennen kris-kras tussen de graven door.

Verder is het vrijwel stil en ben je alleen met duizenden graven. Sommige heel simpel, sommige sjiek. Veel stenen zijn omgevallen, gebroken of gescheurd, maar ze staan er ook al een tijdje, en hebben een oorlog overleefd.

Net als de eekhoorntjes slalom je tussen de graven: er zijn geen paden (meer) en de graven liggen dicht op elkaar. Huisregel is (logisch) dat je niet op de graven mag staan, en doordat ze zo dicht op elkaar liggen, zijn sommige graven lastig te bereiken.

De begraafplaats is beroemd om de bijzondere grafkunst en enkele bekende persoonlijkheden die hier rusten. Sinds 1960 valt het Friedhof onder Denkmalschutz.

Wat er bijzonder is aan het Jüdischer Friedhof van Altona

Ook al wordt er sinds 1869 niemand meer begraven, deze plek is voor joden over de hele wereld nog steeds erg belangrijk. Op vele grafstenen zie je dan ook steentjes liggen, achtergelaten als teken dat iemand het graf bezocht heeft en de dode herdacht heeft. (Een mooi gebaar vind ik dat altijd.)

Op de sterf- en geboortedagen van belangrijke rabbijnen die hier begraven liggen komen er gelovigen naar Altona om de rabbijn te herdenken.

De laatste keer dat ik op de begraafplaats was, was een paar dagen na de 255e sterfdag van rabbijn Jonathan ben Nathan Eybeschütz. Ook een paar dagen later brandden de kaarsen nog in de lantaarns en waren mensen aan het bidden. Een man die vanuit Israël gekomen was vertelde me dat op de sterfdag zelf mensen rijendik rond het graf hadden gestaan.

Bijzondere grafkunst

De grafkunst op de Joodse begraafplaats in Altona is uniek in Europa. Veel stenen hebben gedetailleerde versieringen die iets zeggen over de overledene. De zegenende handen op graven zijn bijvoorbeeld het symbool van de Kohanim, de priesterklasse. Ook de kan in de hand van god symboliseert de priesterklasse.

Er zijn echter ook afbeeldingen die gewoon iets over de familienaam of het beroep van de overledene vertellen.

Hoewel sommige stenen vrij simpel zijn, valt op dat ook op die stenen aanzienlijk meer tekst staat dan we van christelijke grafstenen kennen. De goede daden van de gestorvene worden uitvoerig opgesomd. Dit als hulpmiddel voor de Messias, zodat hij weet wie hij voor zich heeft. Wel zo handig.

Sefardische grafkunst

Het Sefardische gedeelte van de begraafplaats, links van de ingang, is vooral te herkennen aan liggende grafstenen en grafmonumenten die eruit zien als kleine tentjes.

Veel van deze stenen zijn meertalig: op de naar het oosten gerichte voorkant staat de Hebreeuwse tekst, op de achterkant de tekst in Portugees, Frans, Italiaans, en zelfs Engels.

Onder de rijke Portugese Joden waren veel rabbijnen, filosofen en artsen. Hun grafstenen zijn rijk versierd met bijbelse voorstellingen en figuren die gekozen werden op grond van de voornaam van degene die begraven werd. Zulke stenen vind je alleen in Altona, Amsterdam en in het Caribisch gebied – waar veel Portugese Joden naartoe emigreerden.

Het valt ook op dat er veel graven zijn met palmbomen zijn. Deze staan voor stambomen. In vooraanstaande Sefardische families uit Amsterdam en Altona/Hamburg was het in de 16e eeuw mode om stambomen aan te laten leggen. Waarschijnlijk stonden de stambomen op graven symbool voor een terugkeer naar het joodse leven, na de gedwongen bekering tot het katholicisme.

Asjkenazische grafkunst

De graven van het Asjkenazische deel van de begraafplaats hebben staande stenen, opgesteld in smalle rijen. Ze hebben met de Sefardische stenen gemeen dat de voorkant van de stenen gericht zijn op het oosten. Dat is de richting van waaruit de Messias verwacht wordt.

Eén steen (een dubbele grafsteen) vormt daarop een uitzondering (rechts van de ingang). Deze steen staat verkeerd om: de overledenen zijn waarschijnlijk overleden aan cholera, een ziekte die gezien werd als straf van god.

De Asjkenazische stenen laten vaak iconische beelden zien, praktische aanwijzingen over de overledene: een gans voor de achternaam van de dode, een hert voor de gemeenschap van de Joden (en ook een achternaam), een thorarol voor de thoraschrijver.

Bekende persoonlijkheden die op deze begraafplaats begraven zijn

Onder de rabbijnen die nog steeds jaarlijks bezoek krijgen zijn Jonathan ben Nathan Eybeschütz, Jakob Ettlinger, David Cohen de Lara en Jeheskel Katzenellenbogen (die een prachtige achternaam had, maar dat geheel terzijde).

Ook de oma van Felix Mendelssohn-Bartholdy, Fromet Mendelssohn, en Samson Heine, de vader van Heinrich Heine, rusten hier in Altona.

(Ik moet eerlijk toegeven dat ik alleen het graf van Fromet Mendelssohn en rabbijn Eybeschütz heb kunnen vinden, en het laatste alleen omdat ik in gesprek raakte met een man die het bezocht om de rabbijn te herdenken.)

Bezoek de Joodse begraafplaats van Altona

Bij de begraafplaats is een klein bezoekerscentrum en een bibliotheek, en er worden regelmatig rondleidingen gegeven.

Jüdischer Friedhof, Königstraße 10A
Vanaf S-Bahn station Königsstraße loop je er in 5 minuten naartoe.

Veel stenen zijn in de laatste jaren hersteld en schoongemaakt (wat overigens niet wil zeggen dat ze weer helemaal leesbaar zijn of dat er geen mos meer op groeit, maar wel dat ze niet verder afbrokkelen). Er wordt tevens onderzoek gedaan, bijvoorbeeld naar grafkunst en de betekenis van verschillende symbolen op de graven. Het is erg de moeite waard om daar wat meer over te lezen in een van de brochures in het bezoekerscentrum.

Openingstijden
april – september di en do 15 – 18 u, zo 14 – 17 u
oktober – maart di, do, zo 14 – 17 u
+ op afspraak (behalve op algemene en joodse feestdagen)

Wil je meer over het Joodse leven van voor de oorlog weten, verdiep je dan ook in het Stolpersteine Projekt.

Andere bijzondere begraafplaatsen in Hamburg

• Het Ohlsdorfer Friedhof is met zijn 391 hectare ‘s werelds grootste parkbegraafplaats. Het is ook een ouwetje, uit 1877, en heeft een flink aantal fascinerende grafmonumenten en een eigen watertoren.
• Het Hauptfriedhof Altona, pal naast het Altonaer Volkspark (ook niet overslaan trouwens), is als je het mij vraagt de mooiste begraafplaats van Hamburg.