Home Ontdek Hamburg Stolpersteine in Hamburg

Stolpersteine in Hamburg

door Fem
Gepubliceerd: Bijgewerkt op

Tot sind nur jene die vergessen werden – Dood zijn alleen diegenen die vergeten worden

En zodat we niet vergeten, zijn er de Stolpersteine, struikelstenen.

Van alle gedenkstenen en monumenten in Hamburg vind ik de Stolpersteine het indrukwekkendst: ze zijn klein en onopvallend, maar ze zijn er, elke dag, als onderdeel van de dagelijkse route naar de supermarkt of de bushalte. Het zijn heel persoonlijke monumentjes en juist daardoor bijzonder.

Stolpersteine in de Wohlers Allee

Wat zijn Stolpersteine precies?

Stolpersteine, struikelstenen, het zijn steentjes met een messing plaatje erop. Daarop zijn de naam en andere biografische gegevens van slachtoffers van het naziregime gegraveerd. Neergelegd op de stoep voor het huis waar het slachtoffer het laatst woonde.

De Keulse kunstenaar Gunter Demnig werkt al sinds 1995 aan dit project. Inmiddels vind je de steentjes door heel Europa. Sinds 2002 liggen er ook Stolpersteine in Hamburg.

Vaak moet je er letterlijk over struikelen om ze te zien, vooral als ze al wat ouder zijn en niet meer zo glimmen.

Maar als je eenmaal weet dat ze er zijn, zie je ze overal.

Stolpersteine in Hamburg: een wandeling door Altona

In heel Hamburg liggen er nu (2019) 5.660. In Altona liggen er inmiddels meer dan 150. Het zijn stenen waar ik vaak dagelijks langsloop. Daarom doe ik een kleine greep uit de stuikelstenen die ik de afgelopen jaren goed heb leren kennen:

Wohlers Allee

Na mijn wandel/sjokrondje door het Wohlers Park loop ik vaak door de Wohlers Allee.

Dat was voor de oorlog een belangrijke plek voor de Altonaer joden. Er waren twee kleine ‘Polensynagogen’, en sinds de jaren ’20 was het pand op no. 58 een joods ‘Volksheim’ met o.a. een naschoolse opvang, een adviescentrum voor moeders, een badhuis en een bibliotheek. De nazi’s sloten het centrum in de jaren ’30 en maakten er een ‘Judenhaus’ van. In 1942 werden de 19 overgebleven bewoners gedeporteerd en vermoord. Tegenwoordig zit er opnieuw een kinderopvang. Voor de deur vind je een Gedenktafel.

Voor no. 38 liggen stenen voor Nechemiah Norbert Weissmann en Scheindel Sabina Weissmann, die uit Hamburg verdreven werden tijdens de ‘Polenaktion’ in 1938, waarbij ruim 17.000 joden die oorspronkelijk uit Polen kwamen ongewenst verklaard werden.

Voor no. 28 voor de familie Allen en schoonfamilie, die in 1937 weliswaar naar Nederland wist te ontsnappen en daar zelfs nog een dochter kregen, maar die in 1942 toch opgepakt werd en in Auschwitz vermoord werd. Jongste dochter Evelyn werd maar vier jaar.

De stoep voor no. 50 herinnert aan Hermann Wolff, die vanaf begin jaren ’30 meermaals moest verhuizen omdat zijn huisbazen niet meer aan joden wilden verhuren.

Stolpersteine in Hamburg Altona WOhlers Allee

Oude judische Volksheim WohlersAllee gedenktafel

Große Bergstraße

Hamburg heeft een database waarin alle Stolpersteine in de stad zijn opgenomen. Het project “Stolpersteine in Hamburg – eine Biographische Spurensuche” publiceert daarnaast per Stadtteil boekjes met biografieën en achtergronden bij de stenen.

Dankzij dit project wist ik dat er in de Große Bergstraße, ter hoogte van nummers 219-223, twee Stolpersteine zouden moeten liggen. Vinden kon ik ze echter niet.

Ik speurde voor de deur van de bank Santander, ik kamde het terras van de ijswinkel af, geen steen te bekennen. Ik vroeg op Twitter na en raakte in gesprek met Inside Ottensen, die met me mee zocht, en ze uiteindelijk vond. “Ich habe sie heute entdeckt! In der Baumeinfassung zwischen 219&223. Nicht zu übersehen.”

Nou ja ‘niet over het hoofd te zien’ vind ik toch wat optimistisch gesteld. Maar toch: gevonden, inderdaad verstopt in de Baumeinfassung. Kijk maar op het zoekplaatje…

De steentjes zijn gelegd voor Paul en Maria Chrupalla. Vermoord (Maria) en tien jaar gevangengezet (Paul) omdat ze gezien werden als ‘Wegbereiter des jüdischen Bolschewismus’. Ofwel, ze waren Jehova’s Getuigen.

Ik dook in hun verhaal en schreef er een blog over: Een bijzonder verhaal achter een verstopte Stolperstein.

Stolpersteine in Altona: Große Bergstraße

Stolpersteine in Hamburg: Maria en Paul Chrupalla, Große Bergstraße

Zwangsarbeiterlager Jessenstraße

Op dit troosteloze stukje Altona bevonden zich voor de oorlog, in kazernegebouwen uit de late 19e eeuw, een bejaardenhuis en een Irrenanstalt. In 1937 werd Altona onderdeel van Hamburg werd en kwamen de instellingen onder de Hamburger zorginstellingen te vallen. Niet lang daarna werden de bewoners tijdens de beruchte T4-Aktion vermoord. Ze namen ruimte in, en de nazi’s hadden plek nodig voor dwangarbeiders.*

Het kamp voor dwangarbeiders werd ingericht in 1941. Tijdens de bombardementen van 1943 is het complex volledig verwoest. Voor het Technisches Rathaus staan 14 Stolpersteine stil bij het lot van de Franse dwangarbeiders.

Stolpersteinesuche in Hamburg - Jessenstraße Altona

Stolpersteine bij de voormalige Irrenanstalt en Zwangslager

Bij de rechtbank

August Lütgens, Karl Wolff, Bruno Tesch en Walter Möller waren in de zomer van 1933 onder de eersten die uit ‘politiek gewenste overwegingen’ ter dood veroordeeld werden. Ze werden met een handbijl om het leven gebracht, verdoordeeld voor een misdaad die ze niet gepleegd hadden en ook niet eens hadden kunnen plegen: de Altonaer Blutsonntag een jaar eerder.

Voor het Amtsgericht Altona liggen nu vier steentjes. Ik deelde hun verhaal hier: Altonaer Blutsonntag – een whodunnit.

Altonaer Blutsonntag, herdenking in Altona

Hospitalstraße: de dubieuze eer twee Stolpersteine te hebben

Toen het Stolpersteine Projekt net van start was gegaan werden de steentjes gelegd bij de laatst bekende verblijfplaats van de slachtoffers. Maar omdat de laatst bekende verblijfplaats vaak een onvrijwillige verblijfplaats was (gevangenschap, getto, zogenaamde ‘Jüdenhäuser’, enz.) is later besloten de steentjes te leggen bij het laatst bekende adres waar de slachtoffers vrijwillig gewoond hadden. Op die plekken waar ze hun Lebensmittelpunkt hadden toen het leven nog normaal was.

Na dit besluit zijn voor enkele slachtoffers nieuwe steentjes gelegd. Zij hebben dus de twijfelachtige eer twee Stolpersteine op hun naam te hebben staan.

In andere gevallen lijkt er een foutje te zijn gemaakt. Onderstaand steentje is gelegd in maart 2015. Het ligt in de Esmarchstraße, op de hoek met de Hospitalstraße. Om de hoek, een stukje de Hospitalstraße in, ligt nog een steentje voor Anton Wohinz, dat er duidelijk al wat langer ligt.

De naam kwam me bekend voor, dus ik nam een foto en zocht Anton Wohinz op in de database. Daarin blijkt alleen het nieuwe steentje in de Esmarchstraße opgenomen. Over Anton Wohinz is niet meer bekend dan wat op het steentje staat: opgepakt in 1935 wegens het plannen van ‘hoogverraad’, meerdere aanklachten, vervolgens in 1940 als politiek gevangene overgebracht naar concentratiekamp Fuhlsbüttel en daar onder onduidelijke omstandigheden gestorven in 1943.

Zijn adres in de Hospitalstraße lijkt een foutje – zowel de Esmarchstraße als de Hospitalstraße hadden in de oorlog een andere naam. Het gaat om hetzelfde huizenblok, en er was op deze plek geen kamp, kazerne of andere vorm van onvrijwillige huisvesting.

Stolpersteine in Hamburg Altona, Anton Wohinz

Stolperstein voor Anton Wohinz, Altona

Hoe is eigenlijk bekend wie waar gewoond heeft?

Aanvankelijk werd vooral gekeken naar deportatielijsten in het Staatsarchiv Hamburg. Dit had als probleem dat de hier genoemde adressen vaak onvrijwillige adressen waren (zie boven). Sinds 2004 wordt dan ook vooral gekeken naar adressen uit de Kultussteuerkartei van de vroegere Joodse gemeenten in Hamburg, zodat adressen gevonden werden waar mensen halverwege de jaren ’30 vrijwillig woonden. In sommige gevallen gaven bovendien verhalen van overlevenden aanwijzingen voor het juiste adres.

Het Stolpersteine Projekt Hamburg werkt inmiddels ook samen met het Landesbetrieb für Geoinformation en probeert via oude stadskaarten te achterhalen hoe een bepaalde straat in en vlak voor de oorlogsjaren heette: sommige straten van Hamburg wisselden tussen 1933 en 1945 enkele malen van naam; sommige Stadtteile (waaronder Altona) waren vroeger zelfstandige steden, waardoor sommige straten vlak voor de oorlog niet eens in Hamburg lagen en het zoeken bemoeilijkt wordt.

Overige bronnen voor de biografieën, die Hamburg in samenwerking met de Landeszentrale für politische Bildung Hamburg en het Institut für die Geschichte der deutschen Juden uitgeeft zijn o.a.  de Hamburger Adressbücher, het Staatsarchiv, Gedenkbücher für Hamburger jüdische Opfer des Nationalsozialismus en de database van Shoa Victims van Yad Vashem Israël.

Stolpersteine in Hamburg

Meer lezen over de Stolpersteine van Hamburg

Guidemate is een app met wandelingen door verschillende Duitse steden. De meeste wandelingen zijn gratis te downloaden, met audio, waaronder een Stolpersteinewandeling door Hamburg. In deze wandeling zijn sommige Stolpersteine Stolpertonsteine, die letterlijk een verhaal vertellen.

Ik wandelde door St. Pauli en luisterde o.a. naar de Stolpertonstein voor Liddy Habitz

De site van Gunter Demnig over het project vertelt je waar (in Hamburg, Duitsland en de rest van Europa) nog meer stenen kunt vinden.

De biografieën achter de Hamburgse stenen vind je op Hamburger Stolpersteine of in de app: Android en iOS

Op 23 september is het in heel Duitsland Herbstputztag: de dag waarop vrijwilligers de Stolpersteine een sopje geven. Aanmelden hoeft niet, je mag gewoon met een emmertje sop op pad.

Overzicht van de Stolpersteine in Hamburg in de Stolpersteine app

Verder lezen

* Er wordt pas sinds vrij kort onderzoek gedaan naar wat er met de bejaarden en psychisch zieken gebeurd is. Ik ga daar nog een verhaal over schrijven, maar dat heeft tijd nodig.

Op naar Hamburg!

Kun je niet wachten om naar Hamburg te gaan, dan helpt deze pagina je op weg om je reis te plannen. Met de trein ben je er zo! Bekijk ook deze artikelen voor nog meer inspiratie:

Heb je deze artikelen al gelezen?

5 reacties

Liesbeth L. 23 september 2018 - 14:29

Mooi bericht, de Stolpersteine doen je struikelen over verhalen die we aan het vergeten zijn. In NL ook her en der struikelstenen, in Maastricht oa. op de stoep voor de Bijenkorf.
Jammer dat het vandaag wel erg vies weer is nu er gepoetst moet worden !

Antwoorden
Fem 23 september 2018 - 14:48

Ja, dat dacht ik ook net toen ik uit het raam keek! Aan de andere kant krijgen ze nu in elk geval allemaal een ‘basisdouche’. (Er zijn speciale instructies voor het poetsen…)

Antwoorden
cor 13 juli 2019 - 10:31

Mooie site en goede informatie voor wie overweegt naar Hamburg te gaan!
Dat denk ik tenminste: we zullen het zien.

Antwoorden
Marlies Schmidt 15 februari 2020 - 21:00

Hallo Fem,
Ik heb me al eens eerder gemeld. toen nog heel emiotneel.
Ondertussen kan ik weer helder denken (na uitzoeken van geschiedenis vermoorde familie)
en zijn er er twee Struikelstenen gelegd voor de oma van mijn moeder en haar twee zoon.
In de Grosse Bergstrasse 250. Ik zou daar zo graag wat bloemen willen neerleggen, gewoon omdat die stenen zo koud tussen de tegels liggen en ik niet bij het leggen aanwezig mocht zijn.
Jij wandelt vaak lang…..zou je er een paar keer bloemen voor ons willen neerleggen?

Antwoorden
Fem 1 maart 2020 - 15:39

Excuus voor de late reactie, ik ben de afgelopen weken ziek geweest en kwakkel helaas nog steeds met mijn gezondheid. Ik leg gern een keer een bloemetje neer, maar kan nu niet zeggen wanneer, momenteel zit het er helaas even niet in.

Antwoorden

Laat een reactie achter

Standort Hamburg is de enige Nederlandstalige blog die helemaal om Hamburg draait. Dé plek dus om tips te vinden voor je stedentrip Hamburg!

© 2012-2023 Standort Hamburg / femina docta. Alle rechten voorbehouden.  

Standort Hamburg gebruikt cookies om de site goed te laten draaien. OK Cookiebeleid