Een Stolpertonstein voor Liddy Bacroff

Van Stolpersteine heb je misschien al eens gehoord. Letterlijk zijn het ‘struikelstenen’, monumentjes van steen met een messing plaatje erop, waarop de naam en andere biografische gegevens van slachtoffers van het naziregime gegraveerd zijn. Neergelegd op de stoep voor zijn of haar laatst bekende adres.

De steentjes zijn een initiatief van de Keulse kunstenaar Gunter Demnig, die van dit herinneringsproject zijn levenswerk gemaakt heeft. Door heel Europa vind je inmiddels Stolpersteine, waaronder in Nederland. Sinds 2002 worden ze ook in Hamburg gelegd. Er liggen er nu meer dan 5.000 verspreid door de stad.

Een deel van deze steentjes is naast ‘Stolperstein’ ook ‘Stolperstonstein’:

Stolpertonsteine: geen gewone Stolpersteine

Vooropgesteld is natuurlijk dat geen enkele Stolperstein ‘gewoon’ is, want elke steen vertelt iemands unieke verhaal. Maar deze unieke verhalen leer je normaal gesproken niet in detail kennen, tenzij je op de site van Stolpersteine Hamburg gaat lezen, of een van de publicaties van Stolpersteine Hamburg koopt.

Marta Werner en Sarah Dannhäuser wilden de verhalen achter de steentjes toegankelijker maken en bedachten het Stolpertonsteine Projekt: met gegevens van Stolpersteine in Hamburg – eine Biographische Spurensuche en in sommige gevallen ook interviews en brieven maakten ze kleine biografieën van 20 Hamburgers.

Deze verhalen zijn vervolgens door acteurs ingesproken en voorzien van omgevingsgeluiden (‘klanklandschap’, noemen ze het zelf) zodat de luisteraar zich even in het Hamburg van toen waant. Zo werden deze Stolpersteine ‘Stolpertonsteine’ – Stolpersteine waar geluid aan gelinkt is, toon.

(Ik moest hier dus heel lang over nadenken, over die naam. Hij wordt nergens uitgelegd, want voor Duitsers is hij volstrekt logisch. Voor mij als Hollander, die ’ton’ niet van nature als ’toon’ uitspreekt, was het wat minder logisch ;))

Vervolgens zijn de verhalen in een wandelroute langs de Stolpersteine gegoten die je gratis kunt downloaden bij Guidemate.

Omdat we afgelopen weken plots getrakteerd werden op prachtig lenteweer, heb ik de app op mijn telefoon gezet en ben aan de wandel gegaan.

Ik begon dicht bij huis, in St. Pauli, met het idee wel te zien waar ik uit zou komen. Te zien is er sowieso genoeg, zeker als je ook even omhoog kijkt:

Ook voor dit pand, tegenwoordig het Kundenzentrum voor Bezirksamt Hamburg-Mitte, liggen steentjes, ter herinnering aan Lea Norden, Charlotte Friedmann en Rosa Bernstein (Simon-von-Utrecht-Straße 4):

Een Stolpertonstein voor Heinrich Habitz / Liddy Bacroff

Een van de Stolpersteine waar je op de Stolpertonsteineroute langs loopt is die voor Liddy Bacroff, Simon-von-Utrecht-Straße 79 (in de oorlog Eckernförderstraße 78). Een steentje dat mij meteen intrigeerde, omdat er twee namen op staan: Heinrich Habitz, en ‘Liddy Bacroff’.

Tussen aanhalingstekens nog wel! Daar wilde ik meer van weten. En dat kon, want Liddy Bacroffs Stolperstein is een Stolpertonstein.

Heinrich Habitz

De Stolpertonstein in de route vertelt dat Heinrich Habitz geboren wordt in Ludwigshafen, opgroeit bij zijn grootouders en als kind geldt als ‘moeilijk opvoedbaar’. Hij belandt zelfs een jaar in een internaat voor ‘moeilijke kinderen’. Al op jonge leeftijd wordt hij regelmatig opgepakt voor diefstal en andere kleine vergrijpen.

Meestal loopt zo’n zaak dan met een sisser af. In 1929 echter wordt hij tot twee maanden cel veroordeeld wegens ’tegennatuurlijke ontucht’. (Duitse bronnen melden dan ook graag het wetsartikel waarop zo’n veroordeling gebaseerd wordt, dus hierbij voor de geïntrigeerden: § 175 RStGB.)

Eind 1929 verlaat Habitz Ludwigshafen en komt via Berlijn in Hamburg terecht. Heinrich Habitz wordt Liddy Bacroff, volgens de bronnen “Um seine transvestitischen bzw. transsexuellen Neigungen ausleben zu können”, ik zou zeggen: om zichzelf te kunnen zijn. (Duh!)

Van het oorspronkelijke huis is niets meer over…

Liddy Bacroff

Ook in Hamburg lukt het Liddy niet bepaald om uit handen van de politie te blijven. Ze wordt opgepakt voor het stelen van de kleren van haar huisgenotes, voor ‘homoseksuele handelingen’ (volgens wet nach § 175 RStGB), en belandt meerdere keren in de gevangenis.

In de cel schrijft ze stukken met de titels “Vrijheid! (De tragedie van een homoseksuele liefde)” en “Een ervaring als transvestiet. Het avontuur van een nacht in transvestietenbar Adlon!”. In 1936 wordt ze veroordeeld tot een paar jaar gevangenisstraf omdat ze én als hoer werkt, én als ‘Mann-Weib’ (zo staat het in het politierapport) zich ’tegennatuurlijk’ gedraagt, én bovendien van haar klanten steelt.

Weer op vrije voeten gaat het al snel opnieuw mis, en in 1938 vraagt Liddy Bacroff een vrijwillige castratie aan, om haar te verlossen van ‘de ziekte die haar tot prostitutie drijft’. De arts die haar onderzoekt concludeert dat een castratie Liddy niet zal beletten zich ’tegennatuurlijk’ te gedragen en opnieuw in de prostitutie zal belanden.

Zijn eindoordeel: gevaarlijk. Liddy Bacroff moet zo snel mogelijk uit de normale maatschappij genomen worden. Veroordeeld tot drie jaar tuchthuis komt ze terecht in tuchthuis Bremen-Oslebshausen. In 1942 wordt ze overgeplaatst naar Hamburg en van daaruit direct naar concentratiekamp Mauthausen gestuurd. In januari 1943 wordt ze hier vermoord.

Liddy Bacroff, amtliches Foto der Kriminalbiologischen Sammelstelle, 1930
© Staatsarchiv Hamburg

Zelf op pad met Guidemate

De Stolpertonsteineroute loopt door meerdere wijken en lijkt mij persoonlijk eigenlijk niet bedoeld om in één keer te lopen. De verhalen duren toch al snel een kwartier, dus als je bij elk verhaal wilt stilstaan, wordt het al snel een dagvullend programma. Ik heb de route zelf dus opgeknipt en slechts een deel gelopen en beluisterd.

Naast de Stolpertonsteineroute vind je bij Guidemate nog meer routes door Hamburg (en andere Duitse steden). Een aantal is gratis te beluisteren, voor een aantal moet je betalen. De Stolpertonroute is gratis. Alle gratis routes zijn ook via de website van Guidemate te bekijken en te beluisteren, voor het geval het prutweer is en je toch nieuwsgierig bent.

Je kunt de Guidemate app downloaden voor zowel Android als iOS.

Lees hier meer over Stolpersteine in Hamburg en de Altonaer Blutsonntag.

Meer over de #geschiedenis van Hamburg vind je hier en check ook mijn artikelen over #architectuur.