Festivals in Hamburg

Maak je binnenkort een stedentrip naar Hamburg en heb je zin in een gezellig festival? Dan zit je hier goed. Van muziekfestivals tot literatuurfestivals, van culinaire festivals tot filmfestivals en alles er tussenin, er zit vast iets voor je bij. In dit overzicht vind je de leukste festivals in Hamburg. Daarnaast tip ik je nog een paar andere plekken waar je info kunt vinden over wat er in Hamburg loos is tijdens jouw stedentrip.

Muziekfestivals
Filmfestivals
Geschiedenis, literatuur en musea
Landenfestivals
Culinaire festivals
Straßenfeste
Markten
Meer evenementen in Hamburg

Muziekfestivals

Vogelball

Een heuse ‘piepshow’: het queer bal masqué in Wilhelmsburg, op het Dockvilleterrein. Reken op bonte uitdossingen en veel veren! 🙂

Wanneer: augustus
Meer info: Vogelball
Gratis? nee

Elbjazz

Hamburgs spectaculairste jazzfestival, niet in de laatste plaats vanwege de locatie. Of misschien wel vooral vanwege de locatie: de haven. Temidden van de vertrouwde, indrukwekkende kranen van de haven ben zelfs ik bereid naar jazz te luisteren…

Wanneer: eind mei/begin juni
Meer info: Elbjazz
Gratis? nee

Wutzrock

Umsonst & Draußen: een gratis festival met een politiek-solidair tintje. Tegen fascisme, niet-commercieel en geheel georganiseerd door vrijwilligers. Naast een muziekprogramma zijn er ook info stands van de organisaties waarmee Wutzrock solidair is.

Wanneer: augustus
Meer info: Wutzrock
Gratis? ja

48h Wilhelmsburg

Wilhelmsburg van zijn muzikaalste kant: 48 uur lang muziek uit alle windstreken op maar liefst 63 locaties (en mind you, zo heel groot is Wilhelmsburg niet!)

Wanneer: juni
Meer info: 48h Wilhelmsburg
Gratis? ja

Südwärts Festival

Het jongerenfestival van Wilhelmsburg, vroeger Daughterville vond in 2019 voor het eerst plaats in “Stadtfarm” Minitopia: een dag lang muziek, poetry slam en … een wedstrijd kersenpittenspugen. Nadruk op jonge artiesten. Bijzonder aan dit festival is dat de organisatie in handen licht van Hamburger jongeren tussen 14 en 18 jaar.

Wanneer: juni
Meer info: Südwärts Festival
Gratis? nee

Schlagermove

Trek je fluorescerende plateauzolen en Afropruik maar vast uit de kast en oefen vast op je Marcelino-Wunderlich-moves (‘Verdammt, ich lieb’ mich!’), anders val je behoorlijk uit de toon tijdens de Schlagermove. Een bonte parade begeleid door Schlagermuziek trekt deze dagen door St. Pauli…

Wanneer: juli
Meer info: Schlagermove
Gratis? ja

Duckstein Festival

Duckstein ken je misschien al als een van de bieren die de Holsten-Brauerei maakt, maar het is ook elk jaar weer een feestje in Hamburg vol muziek, markt, eten – en biertjes, uiteraard. Andere steden met een eigen Duckstein Festival zijn bijvoorbeeld Berlijn en Lübeck.

Wanneer: juli
Meer info: Duckstein Festival
Gratis? ja

Farbgefühle

Hamburg heeft een eigen soort Holi-Festival: tijdens Farbgefühle staan kleur en muziek centraal op de rennbahn in Horn.

Wanneer: september
Meer info: Farbgefühle
Gratis? nee

Summerjazz

Wie niet kan wachten tot de volgende editie van Elbjazz of Elbjzazz helemaal gemist heeft gaat in augustus gewoon naar het Summerjazz Festival in Pinneberg (20 min. met de S-Bahn vanaf Altona).

Wanneer: augustus
Meer info: summerjazz
Gratis? ja

MS Dockville

Na Daughterville en het Vogelball is het tijd voor hét festival van dit terrein: MS Dockville. Een soort Pinkpop/Lowlands, maar dan in Hamburg – ja, dit is een beetje een tricky vergelijking, want ik ben niet erg bekend met Pinkpop of Lowlands. Misschien houdt de vergelijking op bij de aanwezigheid van een festivalcamping… In ieder geval: drie dagen feest in Wilhelmsburg met een enorme lineup.

Wanneer: augustus
Meer info: MS Dockville
Gratis? nee

Musik in den Häusern der Stadt

Een concert bij iemand thuis, of op een historische plek die anders verborgen zou blijven, dat is toch gaaf? Het muziekfestival Musik in den Häusern der Stadt verzorgt dit soort kleine concerten. Het programma is gevarieerd, van jazz tot klassiek en alles ertussenin. Bestel je kaarten snel, want door de kleine locaties is het aantal kaarten beperkt.

Wanneer: november
Meer info: Musik in den Häusern der Stadt
Het festival wordt ook in andere Duitse steden georganiseerd.
Gratis? nee

Irish Folk Festival

Het Irish Folk Festival is een feestje met een politiek tintje, maar vooral ook met veel muziek en Ierse cultuur. (En ook Guinness, natuurlijk.)

Wanneer: november
Meer info: Irish Folk Festival
Gratis? nee

Überjazz

Het houdt niet op met de jazzfestivals in Hamburg! Jazzliefhebbers dompelen zich medio november bij Kampnagel nogmaals onder in de experimentele jazz. Genregrenzen zijn voor watjes! De lineup telt inmiddels al meer dan 20 jazzluitjes van all over the place. Het definitieve programma wordt eind september bekendgemaakt.

Wanneer: november
Meer info: Überjazz
Gratis? nee

Filmfestivals

Filmfest Hamburg

“Man weiß nie, wann das nächste Mal Filmgeschichte geschrieben wird…” Behoeft het Hamburger Filmfest nog verdere introductie? Nee toch! Echte filmfanaten blijven nog wat langer in de stad, of komen eind oktober weer terug, om meteen het volgende filmfestival mee te pakken.

Wanneer: september/oktober
Meer info: Filmfest Hamburg
Gratis? nee

Lesbisch-Schwule-Filmtage / International Queer Filmfestival

Het queer filmfestival vindt dit jaar voor de 30e keer plaats en heeft ook geen verdere introductie meer nodig. Naast films is er een uitgebreid Rahmenprogramm met lezingen en feestjes.

Wanneer: oktober
Meer info: LSF
Gratis? nee

Japan Filmfest

Na het Kirschblütenfest in mei volgt het 19e Japan-Filmfest, met dit jaar als thema de bonte wereld van manga en anime in verfilmingen.

Wanneer: mei
Meer info: Japan Filmfest
Gratis? nee

Unerhört Musikfilmfestival

Unerhört draait geheel om muziekfilms die niet eerder in Duitsland te zien geweest zijn.

Wanneer: november
Meer info: Unerhört Musikfilmfestival
Gratis? nee

Michel Kinder- und Jugend Filmfest

Kinderen tussen 4 en 16 jaar hebben in Hamburg een eigen filmfestival. De meeste van de films zijn in het Duits. Naast de films zijn er workshops en discussiegroepen.

Wanneer: september/oktober
Meer info: Michel Kinder und Jugend Filmfest
Gratis? nee

Internationales Kurzfilmfestival

Hoewel niet elk thema een even groot succes is wat mij betreft blijft dit een van de leukste zomerfestivals in Hamburg, in gezellige bioscopen als de Zeise Kino en B-Movie. Mooi weer en geen zin in binnen zitten? Geen probleem, een deel van het programma is in Open Air variant.

Wanneer: juni
Meer info: Internationales Kurzfilmfestival
Gratis? nee

Französische Filmtage

Tijdens de Franse filmdagen krijg je nieuwe Franse producties te zien die nog niet eerder in Duitsland te zien geweest zijn. De films worden ondertiteld (Duits).

Wanneer: juni
Meer info: Französische Filmtage Hamburg
Gratis? nee

St. Pauli Sommerkino

Het Millerntorstadion biedt meer dan voetbal! In de zomer kun in het stadion terecht voor een open air filmavond.

Wanneer: juni/juli
Meer info: St. Pauli Sommerkino (FB-pagina)
Gratis? nee

Cinefest

En jawel, nóg een filmfestival! Cinefest is het internationale festival voor de Duitse film en filmgeschiedenis.

Wanneer: november
Meer info: Cinefest
Gratis? nee

Kunst- en theaterfestivals

Altonale

Voor mij begint de zomer pas echt met de Altonale. Eigenlijk komt het erop neer dat er onder de noemer ‘Altonale’ twee weken lang verschillende festivalletjes gehouden worden en dat je ieder jaar weer tijd te kort hebt om alles te zien. De Altonale wordt ieder jaar met een groot Straßenfest afgesloten, en ook dat is niet een enkel feest dat in een paar straten plaatsvindt, maar een festival met maar liefst 13 Bühnen verspreid over heel Altona. Voor sommige Veranstaltungen moet je een kaartje kopen, de meeste zijn gratis.

Wanneer: juni
Meer info: Altonale
Gratis? ja, grotendeels

Reeperbahn Festival

Omdat de Reeperbahn veel meer is dan alleen schimmige sekstenten dompel je je deze dagen onder in muziek en visual arts. Kaarten koop je voor één of meerdere dagen.

Wanneer: september
Meer info: Reeperbahn Festival
Gratis? nee

Kulturflut Open Air

Het Gorch-Fock-Park op de punt van Finkenwerder stroomt over van de bandjes op 17 en 18 augustus. Aan de ‘andere kant van de Elbe’, maar het tochtje met de ferry zeker waard!

Wanneer augustus
Meer info: Kulturflut Open Air
Gratis? ja

Internationales Sommerfestival

Allemaal naar Winterhude voor ‘Drei wilde Wochen Programm im Sommer mit Tanz, Theater, Performance, Musik und Bildender Kunst’ bij Kampnagel!

Wanneer: augustus
Meer info: Internationales Sommerfestival Kampnagel
Gratis? nee

Kulturtage Süderelbe

Tijdens de Kulturtage Süderelbe kun je weer een stevige shot cultuur tot je nemen. De Kultage geven een dwarsdoorsnede van al het culturele dat je in en om Hamburg tegen kunt komen. Ook voor amateurs is hier ruimte.

Wanneer: oktober/november
Meer info: Kulturtage Süderelbe
Gratis? ja

Hafengeburtstag!

De verjaardag van de haven is elk jaar een groot feest met Bühnenprogramm, scheepsparade, markten en eten. Bekijk hier mijn verjaardagstips: Hiep Hiep Hafengeburtstag.

Wanneer: mei
Meer info: Programma Hafengeburtstag
Gratis? ja

Eigenarten Interkulturelles Festival

Ongeveer de helft van de inwoners van Hamburg komt oorspronkelijk niet uit Hamburg en is dus net als ik geen Urhamburger(in) maar Wahlhamburger(in). Muziek, film, dans, literatuur, theater en beeldende kunst van kunstenaars uit alle hoeken van de wereld die in Hamburg wonen komen samen op het eigenarten Festival. Uitwisseling, discussie, en natuurlijk vooral Spaß zijn de hoofdthema’s.

Wanneer: oktober/november
Meer info: eigenarten
Gratis? ja

Theaternacht

Hamburg is een stad van lange nachten – lange nacht van de musea, consulaten, yoga, wetenschap, noem maar op. Een theaternacht mag natuurlijk niet ontbreken in dit rijtje! Met je ticket (€ 15 in de voorverkoop) kun je de hele nacht in alle theaters terecht. Een speciale shuttle bus brengt je overal naartoe.

Wanneer: september
Meer info: Hamburger Theaternacht
Gratis? nee

Hamburger Theaterfestival

Tijdens het theaterfestival komen de beste Duitse theaterproducties voorbij. Naast toneel zijn er discussies, literaire concerten en samenwerkingen met de theateracademie.

Wanneer: najaar
Meer info: Hamburger Theaterfestival
Gratis? nee

Privattheatertage

Theaterfestival in de Hamburger Privattheater, waaronder het Altonaer Theater, de Fabrik in Ottensen, de Hamburger Kammerspiele en de Komödie Winterhuder Fährhaus. Er worden prijzen uitgereikt in de categorieën komedie, moderne klassiekers en contemporain drama.

Wanneer: juni
Meer info: Privattheatertage
Gratis? nee

Millerntor Gallery

Kunst-, Musik- und Kulturfestival für kreatives Engagement: een festival waarbij interculturele uitwisseling centraal staat. (Want het Millerntor Stadion is toch veel leuker als er geen voetbal gespeeld wordt maar kunst tentoongesteld wordt, of niet? ;))

Wanneer: juli
Meer info: Millerntor Gallery
Gratis? nee

Comic Festival

Eigenlijk vroeg ik me een beetje af wat ik me moest voorstellen bij een comic festival. Een soort verzamelbeurs? Ook, maar ook feestjes, tentoonstellingen en workshops. Bij nader inzien word ik al vrolijk van het programmaboekje.

Wanneer: september
Meer info: Comic Festival
Gratis? ja

Geschiedenis, literatuur en musea

Lange Nacht der Museen

Aan Hamburgs museumnacht doen ruim 50 musea mee. Maar je hoeft niet bang te zijn dat je niet alles in één avond kunt proppen: je ticket is ook de volgende dag geldig in alle deelnemende musea.

Wanneer: april/mei
Meer info: Lange Nacht der Museen
Gratis? nee

Tag des offenen Denkmals

Het zal je niet verbazen dat de Tag des offenen Denkmals, het Hamburgse monumentenweekend, een van mijn favoriete festivals in het jaar is. Ben je nieuwsgierig naar bijzondere monumenten waar je normaal gesproken niet naar binnen mag, dan is dit je weekend. Het thema van dit jaar is ‘entdecken was uns verbindet’.

Wanneer: september
Meer info: Tag des offenen Denkmals
Gratis? ja

Krimi-Festival

Getuigen gezocht voor het moord- en doodslagfestijn van het Hamburger Abendblatt en Kampnagel! Bekende krimi-auteurs lezen voor uit hun nieuwste werk, afgewisseld met muziek en toneel.

Wanneer: november
Meer info: Krimi-Festival
Gratis? nee

Crime Day Hamburg

Nog meer moord en doodslag, in de livestream en op museumschip Cap San Diego! Van true crime tot fictie: deze dag draait helemaal om crime en gesprekken met politiemensen, criminologen, Krimi-auteurs, advocaten en nog veel meer mensen met wie je inner-Kommissar een goed gesprek aan kan gaan.

Wanneer: september
Meer info: Crime Day Hamburg
Gratis? nee

Harbourfront Literaturfestival

Stel je voor, drankje in de hand, uitzicht op de haven, luisterend naar een auteur die uit zijn nieuwste roman voorleest, terwijl de zon langzaam ondergaat. Dat is het Harbour Front Literaturfestival, dat ook dit jaar weer op meer dan 50 locaties aan de Elbe literatuur van over de hele wereld belooft. Dit jaar komt Jo Nesbø naar het festival (op 28 november).

Wanneer: september/oktober
Meer info: Harbourfront Literaturfestival
Gratis? nee

Lesen ohne Atomstrom

Lesen ohne Atomstrom is een literatuurfestival met een politiek tintje. Iedereen die eraan meedoet zet zich in om kernenergie uit de wereld te bannen. Dat is echter (gelukkig) niet per se het thema van de voordrachten. Auteurs en acteurs lezen een breed scala aan literatuur voor. Een van mijn favorieten was bijvoorbeeld Axel Milberg die uit het laatste boek van Henning Mankell voorlas, en de serie Kiez & Crime.

Lesen ohne Atomstrom vindt door het jaar heen plaats in verschillende theaters
Meer info: Lesen ohne Atomstrom
Gratis? ja

HAM.LIT

Voorgelezen worden terwijl je een wijntje in je hand hebt, dat is echt een prima bezigheid. Hiervoor ga je in februari naar Übel&Gefährlich (de club in de oude Hochbunker aan de Feldstraße) voor de Lange Nacht der jungen Literatur und Musik (HAM.LIT) plaats. Jonge Duitse auteurs presenteren hun nieuwste werk, tussen de voordrachten spelen bandjes.

Wanneer: februari
Meer info: HAM.LIT
Gratis? nee

Lange Nacht der Konsulate

Tijdens de LNdK openen verschillende consulaten in Hamburg hun deuren om hun land te presenteren. In Korea kun je leren kaligraferen en kijken hoe traditionele Koreaanse klederdracht je staat, en in Griekenland huppel je met Zorba de Greek mee. Elk jaar doen weer andere landen mee en elk land serveert ook lokale hapjes en drankjes.

Wanneer: mei
Meer info: Europawoche
Gratis? ja

Stad van lange nachten

Hamburg is een stad van lange nachten. Naast de museumnacht en de consulatennacht zijn er bijvoorbeeld ook nog o.a. de Lange Nacht der Märchen, de Lange Nacht der spirituellen Lieder (…) en de Lange Nacht der Weltreligionen. O, en de Dschungelnächte in Hagenbecks Tierpark. Op Hamburg.de vind je een overzicht van alle lange nachten

Landenfestivals

Alafia Afrika Festival

Waan je een paar dagen lang in Afrika in Altona en Ottensen, met een grote Afrikaanse markt, verschillende bühnes met Afrikaanse muziek en vooral ook heel veel lekker eten uit alle hoeken van Afrika.

Wanneer: augustus
Meer info: Afrikafestival
Gratis? ja

Internationales Salsa Festival

Als je altijd al hebt willen leren salsa dansen is dit je kans, want in juli verzamelen de beste salsadansers van de wereld zich in Hamburg om workshops te geven. Ben je zelf choreografisch gestoord (zoals ik), maar kijk je wel graag naar dans, dan zit je met dit festival ook goed, want ‘s avonds worden verschillende shows gegeven.

Wanneer: juli
Meer info: Salsafestival
Gratis? nee

Culinaire festivals

Craft Beer Tage

Ruim 20 brouwers presenteren hun zomerbiertjes op het terrein van Altes Mädchen, voor € 5 proef je ze allemaal. Er is ook een wintervariant.

Wanneer: zomer (juli/augustus) en november
Meer info: Craft Bee r Tage
Gratis? nee

Hamburg Beer Week

De Hamburg Beer Week is een bijzonder festival, want de eerste editie vond plaats in de coronazomer van 2020. Geheel corona-proof, natuurlijk. Het werd een succes, en zomer 2021 kunnen we ons opnieuw op de Beer Week verheugen!

Wanneer: augustus
Meer info: Hamburg Beer Week
Gratis? nee

Weinfest Osterstraße

Een wijnfestival mag ook zeker niet ontbreken in dit overzicht! De focus in de Osterstraße ligt op Duitse wijnen, en er wordt ook muziek gemaakt.

Wanneer: augustus
Meer info: Weinfest Osterstraße
Gratis? ja

Winzerfest St. Pauli

Meteen door met het volgende wijnfestival! Wijnboeren uit alle Duitse wijnregio’s presenteren hun nieuwste wijnen op de Spielbudenplatz. (Grauburgunder!!) Bonus aan dit festijn: er is ook veel aandacht voor kaas, omdat dat nu eenmaal uitstekend bij wijn past.

Wanneer: augustus
Meer info: Winzerfest St. Pauli
Gratis? ja

Straßenfeste

Als je er een beetje bij wilt horen als Stadtteil, dan heb je een eigen Straßenfest. Bijna elke wijk heeft er dus wel een (of meerdere). Dit zijn de leukste:

Dat Uhlenfest in Uhlenhorst is een van de grotere Straßenfeste van Hamburg. Hier boemel je over de Flohmarkt en drink je een drankje bij de bühne. Wil je even aan het feestgedruis ontsnappen, dan is de Alster op 5 minuten lopen een oase van rust.
De Fanny-Mendelssohn-Platz is meerdere keren per jaar het decor voor een feestje: in de zomer is er het Weinfest, in december de kerstmarkt en in het voorjaar Osterstraßenfest. Het is maar een klein pleintje, maar des te gezelliger.
Het Bernstorffstraßenfest in de Bernstorffstraße in St. Pauli is vrij overzichtelijk, maar erg gezellig. Heb je daarna nog zin om door te feesten, dan duik je de Schanze in.
STAMP is een festival in een festival: het is onderdeel van de Altonale, duurt drie dagen en is gratis. STAMP draait om parades en straatkunst.
CSD ofwel Hamburg Pride

De Dom is de grootste kermis van Hamburg, die je daar elk jaar in drie varianten vindt: de Frühlingsdom, Sommerdom en Winterdom. Ik ben zelf geen fan, maar als ik tussen de drie Doms moest kiezen, dan de Winterdom, die gecombineerd is met een kerstmarkt. Twee vliegen, één klap, enzo. 😉

Markten

Isemarkt

Hamburgs langste (en leukste) overdekte Wochenmarkt: de Isemarkt onder de spoorbrug tussen Eppendorfer Baum en Hoheluftbrücke. Elke dinsdag en vrijdag van 08.30-14.30 u.

Elke dinsdag en vrijdag, onder de spoorbrug tussen Eppendorfer Baum en Hoheluftbrücke
Meer info: Isemarkt

Flohschanze

Een van Hamburgs populairste Flohmärkte, elke zaterdag tegenover U-halte Feldstraße op de grens tussen St. Pauli, het Karoviertel en de Schanze.

Meer info: Flohschanze

St. Pauli Nachtmarkt

’s Avonds nog even over de markt struinen, en dan St. Pauli induiken, dat doe je elke woensdag op de nachtmarkt op de Spielbudenplatz.

Elke woensdag, Spielbudenplatz
Meer info: St. Pauli Nachtmarkt (FB-pagina)

Nachtflohmarkt

’s Nachts tweedehands koopjes jagen en daarna een borrel en dansen onder de discobal. Je doet het onder de Sternbrücke bij Fundbureau. (Leuk weetje: Fundbureau was vroeger het gevondenvoorwerpendepot van de Deutsche Bahn. Nu is het een club.)

Meer info: Nachtflohmarkt

Marktzeit in der Fabrik

Marktzeit is een prima plek voor een laat en uitgebreid ontbijt. Op deze Wochenmarkt koop je niet alleen boodschappen, maar ook kunst en luister je naar live muziek. De producten komen uit Hamburg en omgeving.

zaterdags, Die Fabrik (winter, eerste zaterdag in de maand) of bij de Rindermarkthalle (zomer)
Meer info: Marktzeit in der Fabrik

Kerstmarkten

De kerstmarkten in Hamburg zijn een categorie apart. Er zijn er meer dan 30, en dat niet alleen, de hele maand december zijn er overal speciale tentoonstellingen, markten en kerstconcerten.

Bekijk hier mijn kersttips:

Op zoek naar iets leuks voor oud & nieuw?

Meer evenementen in Hamburg voor in de agenda

Mijn overzicht is natuurlijk bij lange na niet volledig, en ik geef toe dat hij misschien ook een tikkeltje subjectief is… (ook al doe ik echt mijn best om het breed te maken – ik heb zelfs een jazzfestival opgenomen!)

Daarom tip ik je hier nog een paar andere goede plekken om op zoek te gaan naar events in Hamburg:

AINO Hamburg – voor als je wilt weten wat er vandaag, morgen en overmorgen te doen is (vroeger ‘Heute in Hamburg’)
Concertkaarten – voor meest uiteenlopende concerten
Kulturlotse – voor alle gratis evenementen
Szene Hamburg – geeft een redelijk breed beeld van markten, festivals, concerten enz., zowel in Hamburg als in de regio.
Jaarkalender Hamburg – en check ook zeker even mijn jaarkalender, waar je per maand leuke activiteiten in Hamburg vindt.
Écht carnaval vieren, dat doe je natuurlijk niet in Hamburg. Maar er zijn zeker carnavalsfeesten, en een boel alternatieven door het jaar heen. Bekijk mijn tips in mijn carnavalstips voor Hamburg
Halloween hebben we natuurlijk ook: Halloween in Hamburg

AINO en Kulturlotse hebben ook een handige app. Bekijk hier meer Hamburg-apps.

Altijd even checken, natuurlijk

Deze agenda is bedoeld om een indruk te krijgen van de festivals die in Hamburg worden georganiseerd. Het lijstje is verre van volledig! Niet elk festival vindt elk jaar plaats, daarom heb ik alleen de maand genoteerd waarin het doorgaans plaatsvindt. Actuele data vind je op de websites van de festivals zelf.

Heb je zelf aanvullingen? Wunderbar, vertel ze me in de comments, dan kan ik ze opnemen in de kalender!

Op naar Hamburg!

Kun je niet wachten om in Hamburg te komen festivallen, dan helpt deze pagina je op weg om je reis te plannen. Met de trein ben je er zo! Met de Hamburg Card op zak reis je gratis met het ov, en krijg je korting bij veel bezienswaardigheden, theaters en restaurants.

Bekijk ook deze artikelen voor nog meer inspiratie:

Viel Spaß!