Klaus Störtebeker: schrik van de Hanze

Ahoi Matrosen!

Loop je door Hamburg, dan kom je hem vroeg of laat vanzelf tegen: Klaus Störtebeker, de beruchte kapitein van de Zwarte Vloot, piraat uit Hamburg. Maar wie was de man achter de mythe en hoe werd hij een van de meest gevreesde en gerespecteerde piraten van de middeleeuwen? In dit artikel duiken we in het leven en de tijd van Klaus Störtebeker, de schrik van de Hanze, die nog kon lopen nadat hij onthoofd was en vier liter bier in één keer kon wegklokken.
Als hij echt bestaan heeft, tenminste…

Also, tijd om de zeilen te hijsen en een ooglapje voor te binden! Take her to sea, mr. Murdoch! (O, wacht, nee, dat is een ander zeeverhaal…)

De Hanze en piraterij in de Oostzee

Om de opkomst van Klaus Störtebeker als piratenkapitein te begrijpen, werpen we eerst een blik op de historische context waarin hij opereerde. In de middeleeuwen werd de Oostzee gedomineerd door de Hanze, een machtige handelsorganisatie van Noord-Duitse steden die een monopolie had op de handel in graan en haring en probeerde alle concurrentie uit te schakelen. Dit leidde tot conflicten met andere handelssteden en individuele kooplieden die helegaar geen zin hadden in de regels van de Hanze. Een van de manieren waarop deze kooplieden zich verzetten, was door zich te verenigen in broederschappen die zich bezighielden met piraterij en kaperij. Een van die broederschappen noemde zich de Victualiënbroeders.

Victualiënbroeders

De Victualiënbroeders waren oorspronkelijk opgericht om het beleg van Stockholm in 1365 te breken. De stad was belegerd door de Deense koning Waldemar IV, die probeerde om de controle over Zweden te herstellen. De broederschap slaagde erin om voedsel en wapens naar de stad te smokkelen en speelde zo een belangrijke rol in het doorbreken van de blokkade. Na het beleg bleven de Victualiënbroeders echter actief als piraten, waarbij ze koopvaardijschepen aanvielen en plunderden. Hun belangrijkste basis was het Zweedse en zeer strategisch gelegen eiland Gotland.

Het vroege leven en de carrière van Klaus Störtebeker

Dan halen we nu Klaus op het toneel. Klaus Störtebeker werd rond 1360 (?) geboren in de buurt van Wismar. Er is weinig bekend over zijn vroege leven, maar het is waarschijnlijk dat hij als jongeman als zeeman heeft gewerkt en dat hij zich later bij de Victualiënbroeders heeft aangesloten. Störtebeker viel al snel op door zijn moed en leiderschap, en hij werd een van de belangrijkste kapiteins van de broederschap. Hij was een beer van een kerel en was herkenbaar aan zijn rode haar. Zijn bijnaam was dan ook ‘Rotbart’.

Als leider van de Victualiënbroeders was Störtebeker betrokken bij verschillende grote zeeslagen met de Hanze. In 1392 voer hij bijvoorbeeld met zijn schepen naar de stad Bergen in Noorwegen, waar hij de Hanze-vloot wist te verslaan en een enorme buit aan graan en haring veroverde. Dit succes maakte van Störtebeker en de Victualiënbroeders de meest gevreesde piraten van de Oostzee.

De opkomst van de Victualiënbroeders en de Zwarte Vloot

Na de overwinning in Bergen groeide de Victualiënbroeders uit tot een echte piratenrepubliek, met Gotland als hoofdkwartier. De broederschap had een eigen rechtssysteem en een eigen vloot van schepen, die bekend stond als de Zwarte Vloot. De Zwarte Vloot bestond uit grote koggen die bewapend waren met kanonnen en bemand werden door ervaren zeelui. De schepen waren zwart geschilderd om zo intimiderend mogelijk over te komen.

De Victualiënbroeders en de Zwarte Vloot waren niet alleen bezig met piraterij en kaperij, maar ook met het beschermen van de handel en het verdedigen van de belangen van de broederschap. Zo voerden ze bijvoorbeeld escortemissies uit voor koopvaardijschepen die zich wilden beschermen tegen kapers. Dit maakte de Victualiënbroeders populair bij de handelaren, die hen zagen als een alternatief voor de Hanze.

De legende van Störtebeker’s executie en het afgehakte hoofd

Klaus Störtebeker kwam op 20 oktober 1401 aan zijn einde, toen hij met een groep van 73 broeders werd gevangen genomen door de autoriteiten. Ze werden beschuldigd van piraterij en kaperij en veroordeeld tot de doodstraf. De legende vertelt dat Störtebeker de autoriteiten een deal aanbood: als hij na zijn dood nog aan zijn mannen voorbij kon lopen, zouden die mannen vrij komen. De rechters gingen akkoord en onthoofdden Klaus op het Grasbrook-eiland (toen nog) net buiten Hamburg. Hierna liep Klaus aan 11 van zijn makkers voorbij, naar verluid wel 12 meter, tot iemand een blok voor zijn benen gooide. Hierdoor struikelde hij en viel zijn hoofd op de grond. Hoewel volgens de deal dus 11 piraten vrijuit zouden moeten gaan, vonden de rechters dat toch niet zo’n goed idee. Alle kompanen van Klaus Störtebeker werden daarom alsnog onthoofd.

Sterk verhaal, niet? Heeft zeker bijgedragen aan de mythe rond Störtebeker en zijn persoonlijkheid. Hij wordt vaak afgeschilderd als een held die bereid was om tot het uiterste te gaan voor zijn broeders. Men zegt echter dat dit verhaal over zijn onthoofding ‘waarschijnlijk niet waar is’ (nou ja, zeg, wie had dát nou gedacht…) en een verzinsel is van latere auteurs.

De schedel van Klaus Störtebeker is in 1878 opgegraven en is sinds 1922 te zien in het Hamburg Museum.

De controverse rond het bestaan en de identiteit van Störtebeker

Hoewel de schedel op de juiste locatie is gevonden en gedateerd is op het einde van de 14e eeuw, is niemand er helemaal zeker van dat het de schedel daadwerkelijk van Störtebeker is. Een DNA-onderzoek uit 2004 leverde niets op.

En het is niet alleen de schedel waarover twijfel bestaat… Sommige historici geloven dat Klaus Störtebeker een mythische figuur is die überhaupt nooit heeft bestaan, anderen denken dat hij wel degelijk heeft geleefd, maar dat zijn persoonlijkheid en daden sterk overdreven zijn in de legendes.

Er is weinig direct bewijs over het leven van Störtebeker, aangezien er weinig documenten zijn bewaard gebleven uit die periode. De meeste informatie komt uit latere bronnen, zoals kronieken en liederen, die allemaal sterk gekleurd zijn door de politieke en sociale context waarin ze zijn geschreven.

Klaus Störtebeker in literatuur, film, muziek en… bier

Ondanks de onzekerheid over zijn bestaan, vind je Klaus Störtebeker vaak terug in literatuur, film en muziek. Een van de bekendste en oudste boeken over Störtebeker is bijvoorbeeld de roman “De Zwarte Vloot” van Victor Blüthgen uit 1892.

Verder zijn er de film “De Schat van de Zwarte Vloot” uit 1962 en het toneelstuk “Störtebeker” van John Millington Synge uit 1905. Ook in liedjes wordt Störtebeker vaak afgeschilderd als een symbool van verzet en rebellie, een soort Robin Hood.

Moderner werk bestaat natuurlijk ook, check bijvoorbeeld de serie piratenromans over Klaus Störtebeker van Gloria von Felseneck (deel 1 uit 2018) en de film A Pirate’s Heart (2006). Er is ook een Duitse actiekomedie over Klaus: 12 Meter ohne Kopf (2009).

Op Rügen vinden bovendien elk jaar de Störtebeker-Festspiele plaats, waarbij o.a. de historische gebeurtenissen worden nagespeeld. In Hamburg staat op de plek waar Klaus onthoofd is een standbeeld.

Störtebeker is ook een biermerk, dat een brasserie heeft in de Elbphilharmonie. Passend, want Klaus Störtebeker dankte zijn naam aan het feit dat hij vier liter bier in één teug naar binnen kon klokken.

Störtebeker-trivia, leuk voor op een feestje

Zoals je misschien weet, ben ik nooit te beroerd je te helpen de blits te maken op feesten en partijen. Hierbij dus wat trivia waarmee dat zeker gaat lukken:

• De schedel van Störtebeker werd in 2010 uit het museum gestolen. Verdachten waren o.a. lokale Hell’s Angels. Hoe het precies zit weet niemand, maar de schedel is gevonden en woont weer in het museum.
• Op Rügen zou nog een schat van Störtebeker begraven liggen…

Duik de geschiedenis van Hamburg in!

Heb je de smaak te pakken, lees dan ook eens over Elisabeth Wiese, de Engelmacherin van St. Pauli. Liever iets luchtigers? Lees dan over de kleedkamer van Keizer Wilhelm II, of maak een tijdreis door Hamburg.

Alle artikelen over de geschiedenis van Hamburg vind je hier bij elkaar.

Wil je met eigen ogen zien waar het hoofd van Klaus Störtebeker van zijn romp rolde, dan helpt deze pagina je op weg om je reis te plannen. Met de trein ben je in een paar uur in Hamburg.

Foto reconstructie hoofd Klaas: Élisabeth Daynès – Museum für Hamburgische Geschichte, CC BY-SA 3.0

Foto schedel: By Finanzer / Michail Jungierek (talk · contribs) – Museum für Hamburgische Geschichte, CC BY-SA 3.0