14 augustus 1892. De zon schijnt ongenadig hard en de temperaturen zijn al dagen niet onder de 30°C geweest. Bij dr. Simon komt een patiënt aan die zwaar aan de diarree is en voortdurend overgeeft. Na een paar dagen in het ziekenhuis komt hij te overlijden.
Niemand beseft nog dat Hamburg op het punt staat overspoeld te worden door de laatste grote cholera-epidemie van Duitsland.
Cholera komt Hamburg binnen
Want dat is wat deze patiënt 0 blijkt te hebben: cholera. Omdat deze ziekte in de zomers regelmatig voorkomt in Hamburg, maakt niemand zich er druk om.
Maar na deze patiënt 0 melden zich in rap tempo steeds meer en meer en nog meer patiënten. Allemaal aan de schijterij en hondsberoerd. 🤒 De grote cholera-epidemie van 1892 is een feit.
Deze uitbraak explodeert zo snel en de omstandigheden waarin patiënten verkeren zijn zo slecht, dat Robert Koch, directeur van het Institut für Infektionskrankheiten (jazeker, de naamgever van het huidige Robert Koch Institut), zegt: “Ich vergesse, dass ich in Europa bin.”
Gängeviertel ca. 1900, foto mogelijk van Johann Hinrich W. Hamann / MKG Sammlung Online / Public Domain
Hoe de infectieziekte in Hamburg vrij spel krijgt en Altona de dans grotendeels ontspringt
Helemaal ongelijk heeft hij niet. Veel mensen in Hamburg wonen dicht op elkaar in krakkemikkige en schimmelige huisjes in de Gängevierteln. (Een indruk van die buurten krijg je nu nog in het Gängeviertel bij de Valentinskamp en de Krämerambtstuben bij de Michel.) Straten zijn smalle steegjes, drinkwater wordt uit de Elbe gehaald, nauwelijks gezuiverd. Om over de riolering nog te zwijgen. De ideale plek om besmet te raken met een nare infectieziekte.
En dat gebeurt dan ook…
Hutje-mutje op elkaar en vies water: de Hamburgers hebben geen kans
In grote delen van Hamburg is het eind 19e eeuw moeilijk afstand houden. In de steegjes van de Gängeviertel kun je de overbuurman eigenlijk al de hand schudden als je het raam open doet. Of je ontmoet hem op de wc die met de hele buurt gedeeld wordt.
Een nog groter probleem is het drinkwater. Er komt water uit de kraan, want Hamburg is op een centraal waternet aangesloten. Maar dat water komt direct uit de Elbe en daar wordt eigenlijk niets mee gedaan. Plannen voor een zuiveringsinstallatie liggen al 20 jaar op de plank, maar omdat dat allemaal nogal duur zou worden, wordt de bouw van de installatie steeds uitgesteld.
De ‘stadstap’ ligt vlak bij de haven. Zo dichtbij zelfs, dat bij vloed naast het toch al gore rivierwater ook het afvalwater uit de haven vrolijk de leidingen binnenstroomt. De leidingen worden bovendien bevolkt door allerlei vissoorten.
Door de snelle groei van de industrie en daarmee van de haven heeft Hamburg ook te maken met een groeiend afvalprobleem. Niemand voelt zich daar echt verantwoordelijk voor, en de rotzooi hoopt zich op.
En de riolering… nuja, die is er, maar die mondt uit in, jawel, de Elbe.
Prachtig toch, de Elbe… Je moet er alleen niet uit drinken. En ook niet in zwemmen, trouwens, dat doe je beter hier.
Bacteriën en virussen kunnen zo in korte tijd veel mensen bereiken. Binnen twee weken na de eerste geregistreerde patiënt zijn meer dan 1.100 mensen ziek en 455 mensen overleden.
Na tien weken neemt het aantal nieuwe besmettingen langzaam af. Tegen die tijd zijn er 16.956 mensen besmet geraakt en heeft de cholera-epidemie in Hamburg bijna 9.000 dodelijke slachtoffers gemaakt. De meeste slachtoffers vallen onder de arme bevolking.
In Altona sterven beduidend minder mensen, hoe kan dat?
In buurstad Altona, op dat moment nog een zelfstandige stad, ziet de situatie er heel anders uit. In Altona worden aanzienlijk minder mensen ziek. Altona heeft namelijk in 1859 al een waterzuiveringsinstallatie aan laten leggen bij Blankenese, en die blijkt zijn werk bijzonder goed te doen.
Hamburg probeert de cholera-uitbraak lange tijd onder de pet te houden
Ook al gaat het met de verspreiding van de ziekte razendsnel, in Hamburg gebeurt aanvankelijk vrij weinig. Er is wel een ‘Choleraverdacht’ bij de patiënten, maar een officiële diagnose is er nog niet, en echt haast wordt daarmee niet gemaakt. Bovendien is de stad bang dat de economie instort als er paniek ontstaat. Artsen wordt daarom gevraagd zich op de vlakte te houden.
De (rijke) Hamburgers denken er het hunne van en worden toch wat onrustig. Er worden wel érg veel mensen ziek in heel korte tijd. Velen vertrouwen het niet en boeken tickets voor een overtocht naar Amerika. Omdat het stadsbestuur op dat moment nog niet van een epidemie spreekt, mogen deze schepen gewoon vertrekken.
Pas op 23 augustus wordt vastgesteld dat de cholerabacterie een epidemie veroorzaakt heeft en worden de besmettingen gemeld bij het keizerlijke Gesundheitsamt in Berlijn.
Epidemiemaatregelen in Hamburg anno 1892
Nu moet de stad echt iets doen om de ziekte in te dammen. Dat valt nog niet mee, want de meeste Hamburgers hebben geen cent te makken in hun gammele huisjes. Ze zijn trouwens ook geen bacteriologen en hebben geen idee waar ze mee te maken hebben.
Gezondheidsdiensten delen pamfletten met tips uit en rijden langs met wagens vol gekookt water. De gemeente sluit te scholen en zet de rem op de handel. Omdat vermoed wordt dat de ziekte meekomt met de vele migranten uit Oost-Europa, gooit Hamburg zijn grenzen op slot. De Tor zur Welt houdt voorlopig zijn poorten dicht, tot onvrede van de handelaren en rederijen.
Veel (haven)arbeiders raken hun baan kwijt, maar kunnen snel aan de slag bij begrafenisondernemers, die de vraag nauwelijks aan kunnen. Veel van de overledenen belanden daarom in massagraven op het Ohlsdorfer Friedhof.
Karl Josef Müller – Chronik Hamburg, Bertelsmann Lexikon Verlag Gütersloh/München, 2. Auflage 1997, S. 321, ISBN 3-577-14443-2. Original in der Gartenlaube, 1892 / Public Domain
Na deze grote cholera-epidemie in Hamburg grijpt de stad in
Bijna 9.000 slachtoffers en een kapotte economie in krap tien weken later ziet Hamburg in dat er iets moet veranderen om te voorkomen dat dit nog een keer gebeurt.
Een volgende cholera-epidemie wil Hamburg zo te snel af zijn
Eind 1892 wordt het Institut für Hygiene und Umwelt opgericht, op dat moment nog ‘Hygienisches Institut’ geheten. Het instituut zal zich bezighouden met voedselveiligheid en zoönosen, hygiëne en infectieziekten en met milieuonderzoek.
Op het Elbinsel Kaltehofe wordt in 1893 een grote waterzuiveringsinstallatie geopend. (Dit is tegenwoordig een van de bijzonderste musea van Hamburg, met een interessante tentoonstelling over de cholera-uitbraak van 1892.)
Op verschillende plaatsen duiken watertorens op die de Stadtteile een eigen watervoorziening geven. (Zie ook mijn verzameling wunderbare watertorens van Hamburg.)
Het afvalprobleem wordt aangepakt en de Gängeviertel gesaneerd (lees: grotendeels platgegooid). De economie komt weer op gang en de grenzen gaan weer open. Maar aan de grens moet iedereen gedesinfecteerd worden, en wie wil emigreren wacht voortaan bij de Auswandererhallen in Veddel op zijn schip. (Ook dit is trouwens tegenwoordig een boeiend museum: Auswanderermuseum Ballinstadt.)
Desinfectiecolonne 1892 / Public Domain
Politiek zit er nog een staartje aan de cholera-affaire
Voor de Hamburgse politiek kreeg de cholera-epidemie van 1892 nog een staartje. Dat de stad zo slecht voorbereid was, er pas zo laat duidelijkheid gegeven werd over wat er aan de hand was en dat met name in het begin veel cijfers vervalst werden, werd het bestuur niet in dank afgenomen.
Ook de structuur van het stadsbestuur kwam onder vuur te liggen: in de comités die Hamburg bestuurden hadden vooral kooplieden, advocaten en andere niet-professionele bestuurders het voor het zeggen. In andere delen van Duitsland was een krachtig ambtenarenapparaat ontstaan, maar in Hamburg vond men dat onnodig. Gezond verstand, daar moest je het van hebben, deskundigheid was maar ballast!
De cholera-epidemie maakte maar al te goed duidelijk dat dit systeem nogal wat mankementen had. Op de hogere posten werden daarom na de epidemie echte ambtenaren neergezet die beslissingen over hun eigen vakgebied mochten nemen zonder dat de senaat zich er steeds tegenaan bemoeide.
Meer over de cholera-epidemie in Hamburg:
- Pest, cholera en corona, quarantaine in Hamburg door de jaren heen (NDR)
- Die Cholera-Epidemie in Hamburg 1892, Ferdinand Hueppe
Ik doe even een Hans Goedkoop: terug naar Hamburg 2020
We hebben hier inmiddels allemaal een eigen wc en we drinken ook niet meer uit de Elbe. Maar tegen enge virussen of bacteriën zijn we nog steeds niet (altijd) opgewassen.
Op het moment dat ik dit artikel tik, in mei 2020, ligt het aantal coronabesmettingen in Hamburg op 4.938. Daarvan zijn 204 mensen overleden, zijn er momenteel nog zo’n 630 mensen ziek en zijn er gelukkig ruim 4.100 mensen weer beter.
Net andere landen en steden heeft ook Hamburg stevige maatregelen tegen het coronavirus getroffen.
Een echt reisje naar Hamburg zit er op dit moment helaas niet in, maar we kunnen Hamburg ook gewoon vanaf de bank beleven en vast inspiratie opdoen. Check ook mijn boekentips om door de lockdown heen te komen, en dan zie ik je hopelijk snel weer in Hamburg! Bleib’ gesund!
Heb je vragen over het coronavirus in Hamburg? Bekijk mijn coronapagina voor de laatste updates.
Wasserkunst Kaltehofe, nu een prachtig museum en natuurgebied (tip: vogels spotten!)
Trouwens, over Hans Goedkoop gesproken, waar is hij eigenlijk gebleven en waarom doet hij Andere Tijden (kennelijk) niet meer? Dan denk je dat je alles gehad hebt nu Jeroen Pauw ons verlaten heeft, blijkt ook Hans Goedkoop van de buis verdwenen te zijn…
